nettime-nl: Erna Rijsdijk: Balkanisme

[Geert Lovink <geert@xs4all.nl>]

From: Erna Rijsdijk <E.A.C.Rijsdijk@ncl.ac.uk>

Erna Rijsdijk: Balkanisme

"We need independent, impartial, neutral access to those people. We are
also concerned about the Serb population", aldus een vetgedrukt citaat van
Artsen zonder Grenzen met betrekking tot de Kosovo-crisis in The Guardian
van 10 april. Deze oproep tot neutraliteit en onpartijdigheid lijkt in
eerste instantie een nobele geste. Helaas wordt in deze woorden ook de
problematische Westerse houding ten aanzien van de oorlog in het voormalig
Joegoslavie weerspiegeld. Een houding die volledig voorbij gaat aan de
mogelijkheid dat ook objectiviteit zijn politieke geografie heeft. Een
houding die problemen definieert ten opzichte van een zichzelf in alle
opzichten superieur beschouwend bondgenootschap dat VS, EU en NAVO heet.
Het is dit idee van superioriteit waaraan men de claim op neutrale en
objectieve waarneming ontleent. Een bondgenootschap dat de gevolgen van
uitsluitingspolitiek zeer vakkundig weet te presenteren als
oorzakelijkheden.

Sinds het begin van de NAVO-bombardementen heeft geen krant het nagelaten
om de lezer de oorlog in Kosovo uit te leggen met behulp van historische
overzichten. Al surfend langs de nationale en internationale websites van
de gezaghebbende media krijgt men lessen met de naam "Kosovo voor
beginners" in alle talen. Met een enkele muisklik springen de
tijdstabellen, en Real-video geschiedenissen uit de interactieve kaarten.
De nieuwsmedia hebben het advies van Clinton ter harte genomen om Kosovo
eens op de kaart op te zoeken. De Amerikanen blijken overigens niet alleen
moeite te hebben met het conflict omdat ze niet weten waar Kosovo ligt. Ze
hebben er ook moeite mee, zoals Jason Fields van Associated Press
schrijft, om de etnische groepen in het voormalig Joegoslavië te
onderscheiden, omdat ze er hetzelfde uitzien. Het Amerikaanse publiek
vindt het moeilijk om etnische verschillen te begrijpen die niet gebaseerd
zijn op huidskleur. In plaats van te betwijfelen of die fundamentele
verschillen er wel zijn, benadrukt Fields het onderscheid: "De Balkan
wordt al generaties lang getergd door de haat van Serven tegen Kroaten,
Kroaten tegen de Slovenen, Slovenen tegen de Montenegrijnen, de
Montenegrijnen tegen de Moslims, de Moslims tegen de Macedoniërs en de
Macedoniërs tegen de Albanezen. Al deze groepen hebben een ding
gemeenschappelijk: het schiereiland van de Balkan." (Vertaling ER)
Vervolgens geeft hij een overzicht van de roerige geschiedenis van de
Balkan waaruit de lezer niets anders kan concluderen dat het nu eenmaal in
de aard van het beestje (en in het bijzonder van het "beest" Milosevic)
zit dat de Balkanbewoners elkaar afmaken.

Het zijn niet alleen de Amerikaanse media die de oorlog op deze wijze
duiden. Het is een wijdverbreide veronderstelling dat Tito in de
kunstmatige staat Joegoslavië de antidemocratische en barbaarse natuur van
het Balkanvolk een tijd lang heeft kunnen onderdrukken, maar dat nu de
deksel van de pan is een oorlog een natuurlijk gevolg is. De Balkanspirit
kan kennelijk alleen met kunstgrepen (lees: totalitair regime) in bedwang
gehouden worden. Zo niet, dan begint de zaak te broeien en te gisten en
ontstaat er een gevaarlijk proces dat balkanisering wordt genoemd. Als een
soort ziekte schijnt dit bovendien te kunnen overslaan op andere
territoria. Milosevic is in dit proces aangewezen als de katalysator.

Er is iets grondig mis met de logica waarmee deze oorlog aan ons wordt
uitgelegd. Balkanisering is een idee dat een realiteit is geworden, maar
geen ziekte. Het begrip "Balkan" heeft lange tijd echter geen enkele rol
gespeeld op het politieke toneel. Misschien zijn we het al bijna weer
vergeten, maar na de Tweede Wereldoorlog spraken we over Oost-Europa.
Oost-Europa werd voorgesteld als een min of meer homogeen aanhangsel van
Rusland, ofwel het Oostblok. Niet in de laatste plaats identificeerde de
huidige Balkanbewoners zichzelf in Oost/West termen. Na de val van de
muur, en daarmee de val van de bipolaire wereld, werd Oost-Europa
omgedoopt tot Centraal-Europa. Daarmee verwijderde het zich in politiek
opzicht van het "failliete" Rusland en kwam het tegelijkertijd meer in het
zicht van het "geciviliseerde" West-Europa. Centraal-Europa bleek helaas
niet zo'n sterk concept. De politieke verplaatsing richting Westen, ofwel
richting democratie en de vrije marktgedachte werd beloond met het
vooruitzicht op een aantal privileges. Dat wil zeggen, dat er een
selectieproces gestart werd voor het lidmaatschap van de NAVO en er
gespeculeerd werd over EU-deelname voor een aantal landen. Draagkracht was
het belangrijkste selectiecriterium. Wat er overbleef van Centraal-Europa
waren een soort derderangs Europese staten waarvoor een oude benaming van
stal gehaald werd: de Balkan. De hiërarchische classificering van Europa
werd vervolgens onder deze benaming met verwijzing naar de roerige
geschiedenis van de Balkan gelegitimeerd. Dit politieke taalspel, dat in
de praktijk neerkomt op een uitsluitingsproces, wordt door Maria Todorova,
auteur van het boek Imagining the Balkans (1997), balkanisme genoemd. In
tegenstelling tot het balkaniseringsidee, kunnen we met het balkanisme
begrijpen dat de bron van de oorlog niet alleen op Joegoslavisch
territorium en in een Balkangeschiedenis gezocht moet worden.

De oorlog in (het voormalig) Joegoslavië kan vanuit het perspectief van
het balkanisme gezien worden als een interne voortzetting van de
hiërarchische categorisering van Europa. Sommige delen van het land
voelden zich na de val van de muur Europeser dan andere en gingen zich ook
in deze termen definiëren ten opzichten van elkaar. Zo hield voor de
Kroaten bijvoorbeeld de Europese grens net voor Servie op. Het
veronderstelde Europese karakter van Kroatie werd tot uiting gebracht door
het Katholicisme te benadrukken. Een houding die door het Westen met
erkenning beloond werd. Het Balkanisme hield echter niet op bij de
Servische grens. Ook binnen Servie speelde het balkanisme een rol. De
noordelijke steden vereenzelvigden zich graag met de Europese waarden en
men schrok er niet voor terug om de plattelanders en de meer zuidelijke
regio's af te doen als "Balkanzwervers". De wieg van de Servische
beschaving mag dan misschien wel in het huidige Kosovo gestaan hebben, de
Serviers verwaardigden zich over het algemeen niet eens om een toeristisch
bezoekje aan de regio te brengen. De Kosovaren op hun beurt voelden zich
helemaal niet zo Albanees als nu algemeen verondersteld wordt. Sinds ze
hun buren na de opening van de grenzen wat beter hebben leren kennen,
typeerden velen de Albanezen als ongeschoold en bekrompen. Een oordeel dat
door de recente gebeurtenissen uiteraard niet meer hardop uitgesproken zal
worden.

Het balkanisme heeft zich in Joegoslavië vertaald in etnische
tegenstellingen. Etnische tegenstellingen die bekrachtigd zijn in alle
Westerse vredesvoorstellen. Hoezeer men de opdeling van Joegoslavië langs
etnische scheidslijnen ook zegt te betreuren, de apartheidspolitiek ten
aanzien van deze regio werd en wordt nog steeds verdedigd als de enige
realistische oplossing. Hoe multi-etnisch de intenties ook geweest mogen
zijn, de basis van alle plannen was een opdeling van het land langs
etnische scheidslijnen. De Joegoslavische bevolking werd niet alleen door
Milosevic tot in tiende van procenten etnisch geclassificeerd. Diplomaten
als Owen en Holbrooke gingen met chirurgische precisie te werk als het
erop aankwam de grenzen aan te geven in termen van etnische groepen. De
media onderbouwde deze politiek onder andere aan de hand van kaarten en
percentages Moslims, Serven, Kroaten en "etnische" Albanezen. De vele
historische overzichten verhardden het beeld dat men in het voormalige
Joegoslavië wel over elkaars duizendjarige wortels moest struikelen. De
impliciete boodschap die al deze overzichten uitdragen is: het is altijd
al bonje geweest, dus het zal altijd wel zo blijven, tenzij we de
oorspronkelijke bloedgroepen weer van elkaar weten te scheiden. Dit
historisch-determinisme vinden we terug in de Westerse
onderhandelingsvoorstellen. Geen enkel voorstel ten aanzien van Bosnië
heeft voorzien in een categorie van mensen die zich niet wenste te
identificeren als Moslim, Servie, of Kroaat. Volgens het Dayton-akkoord
mogen Moslims en Kroaten alleen nog maar op Moslims en Kroaten stemmen en
de Serviërs op de Serviërs. Hiermee werd etniciteit ook door de Westerse
politici tot een natuurlijke en onvervreemdbare eigenschap van mensen
bestempeld. Alsof het opdelen van mensen in etnische groepen een
categorisering is die buiten de politiek staat. De logica van Milosevic
berust op ditzelfde principe. Hoe welgemeend de intenties van de Westerse
diplomatie ook geweest mogen zijn, het wordt tijd dat men onder ogen ziet
dat de categoriserings-logica van Milosevic niet zo heel ver verwijderd is
van de Westerse politiek ten aanzien van deze regio. Het verschil tussen
Milosevic en de Westerse diplomatie is, dat Milosevic de logica van de
apartheidspolitiek doorvoert tot in zijn uiterste consequentie: in dit
geval heet dat genocide.

Slechts een enkele keer lezen we een verhaal dat het mogelijk maakt om de
oplossing van etnische scheiding niet als onvermijdelijk te zien. Een
klein voorbeeld hiervan is het artikel dat Petra de Koning in augustus
vorig jaar in het NRC Handelsblad schreef: "Veel gelachen hebben ze, ze
maakten gedichten voor elkaar, ze deden spelletjes, ze voerden de duiven
bij het hek." De Koning beschrijft hoe Moslims, Kroaten en Serviers,
allemaal verdachten van ernstige oorlogsmisdrijven - waaronder deelname
aan de "etnische zuiveringen" - vrienden werden in de ontspanningsruimte
die ze deelden in de Scheveningse gevangenis van het oorlogstribunaal. Ze
laat een van hen, Simo Zaric aan het woord, die lachend zegt dat deze
gevangenis de enige plek is waar het Dayton-akkoord werkelijk wordt
uitgevoerd. Een ander, Milan Simic zegt over de relatie met zijn
medegevangenen: "Het waren mijn vrienden en we maakten veel grappen, wat
moet je anders?" en: "Oorlog heeft niets te maken met relaties tussen
mensen, oorlog is politiek." Als deze mensen nog samen kunnen leven,
waarom zou dat dan niet gelden voor de rest van het voormalig Joegoslavië?

In tegenstelling tot het idee van de balkanisering, maakt het balkanisme
duidelijk dat het Westen niet slechts toeschouwer of neutrale waarnemer en
peacekeeper is in de huidige tragedie van de Joegoslavische oorlog. De
vereenzelviging van de Joegoslaven - en in het bijzonder van de Serviërs -
met de Europese waarden is stelselmatig ondermijnd door een politiek van
opdeling en uitsluiting. Het is niet makkelijk om op de onderste plek van
de hiërarchie een gevoel van eigenwaarde te behouden. De
NAVO-bombardementen - hoe onvermijdelijk ze ook geworden zijn - maken dat
er helaas niet beter op. Het Servische superioriteitsgevoel lijkt alleen
nog in stand gehouden te kunnen worden door de vernedering van de
Kosovaren. De Kosovaren op hun beurt worden door het Westen erkend in hun
slachtofferschap, maar lijken voor de rest nauwelijks een stem te hebben.
Duizenden komen er over de grens, met even zoveel verhalen. Niettemin werd
er op het nieuws dagenlang beweerd dat - hoewel we het ergste vermoedden -
we niet wisten wat er in Kosovo gebeurde omdat er geen "objectieve
Westerse waarnemers" in het gebied meer waren. Zolang het niet door het
Westen benoemd is, bestaat het niet. Zoals gezegd: ook objectiviteit heeft
zo zijn politieke geografie.

Ter illustratie:

--------------------------
ABC news: A Beginner's Guide to the Balkans:

http://abcnews.go.com/sections/world/balkans_content/
--------------------------------------------------------

NRC: Kosovo:hartland van de Serviërs, thuisland van de Albanezen
(zie ook tijdstabellen)

http://www.nrc.nl/W2/Lab/Kosovo/inhoud.html
-------------------------------------------------------
De Volkskrant: De geschiedenis van Kosovo

http://www.volkskrant.nl/dossiers/215000633.html
-----------------------------------------------------------
Website van de Servische regering: "History"

http://www.gov.yu/kosovo/history.html
_-------------------------------------------------
Website Kosovo Liberation Army: Albanian History Chronology of Events

http://www.geocities.com/MotorCity/Track/4165/historia.html
-----------------------------------------------------------

Erna Rijsdijk

Department of Politics
University of Newcastle
Newcastle upon Tyne
NE1 7RU
United Kingdom

office: +44.191 222 5290
fax :    +44.191 222 5069

--
* Verspreid via nettime-nl. Commercieel gebruik niet toegestaan zonder
* toestemming. <nettime-nl> is een gesloten en gemodereerde mailinglist
* over net-kritiek. Meer info: list@dds.nl met 'info nettime-nl' in de
* tekst v/d email. Archief: http://www.factory.org/nettime-nl. Contact:
* nettime-nl-owner@dds.nl. Int. editie: http://www.desk.nl/~nettime.